سخنرانی علمی دکتر محمدامیر جلالی، رئیس مرکز تحقیقات چین در دانشگاه پکن

روز جمعه  28 مهرماه 1402 (20 اکتبر 2023) به همت گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پکن (Peking University)، با حضور دانشجویان کارشناسی، کارشناس ارشد و دکتری و نیز اعضای هیئت علمی گروه و نیز استادان و دانشجویانی از دیگر گروه‌های دانشکدۀ زبانها و فرهنگهای غربی دانشگاه پکن، سخنرانی دکتر محمدامیر جلالی، دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبائی و رئیس مرکز تحقیقات چین در دانشگاه علامه طباطبائی که سابقۀ 3 سال تدریس در دانشگاه پکن در سالهای 2019- 2022 را نیز در کارنامۀ علمی خود دارد، برگزار شد. سخنرانی ایشان دربارۀ «تصویرشناسی چین در آثار سعدی و تصویرشناسی آثار سعدی در فرهنگ چین» بود.

«تصویرشناسی» (imagology) یکی از رویکردهای ادبیات تطبیقی است و اساسِ آن درکِ این نکته است که فرهنگِ «ما» در متونِ «دیگری» چگونه بازتاب یافته و «دیگری» چه شناختی از «ما» داشته و دارد. در این رویکرد سعی بر آن است که با درک زاویۀ نگاهِ «دیگری»، شناختِ عمیقتری از «خود» به دست بیاید. به سخن دیگر، در «تصویرشناسی» چگونگی بازنمایی تصویر و فرهنگ «دیگری» (The other) در ادبیات ملل بررسی می‌شود.

در این سخنرانی سعی بر آن شد تا به دو پرسش کلی پاسخ داده شود:

1. چین و فرهنگ آن در آثار سعدی چگونه بازتاب یافته است؟ (و به تبع نقش آثار سعدی در شکل‌گیری تصورات ایرانیان چه در سدۀ سیزدهم میلادی و چه در سده‌های بعد، تلقی ایرانیان از چین بر اساس آثار سعدی چگونه بوده است؟ ضمن اینکه آثار سعدی بازنمایندۀ تصورات ایرانیان از چین در سده‌های پیش از قرن سیزدهم نیز می‌تواند باشد.)

2. آثار سعدی در چین به چه شکلهایی حضور و بازتاب داشته است؟

سعدی به گواهی تعداد نسخه‌های خطی آثار او محبوبترین نویسنده و ادیب کلاسیک در میان ایرانیان و بلکه فارسی‌زبانان  تا قریب به دو سدۀ پیش یعنی پایان دورۀ قاجار بوده است. وی از معدود نویسندگان کلاسیک است که در زمان حیات خود به شهرتی جهانی رسیده بوده است و از این منظر با هیچیک از ادیبان بزرگ گذشتۀ ایران قابل مقایسه نیست. آثار سعدی از کاشغر در سین‌کیانگ تا شهر هانگجو، و از شبه‌قارۀ هند و بنگاله تا روم شرقی و آقسرا و قونیه در ترکیۀ امروزی شناخته شده بوده است. شهرت و آوازۀ سعدی به چین هم رسیده بوده است. سعدی بارها در آثار خود به شهرت جهانی آثارش اشاره کرده است؛ ازجمله:

هفت کشور نمی‌کنند امروز       بی مقالات سعدی انجمنی

معاصران سعدی نیز به شهرت اشعار او اشاره داشته‌اند مانند مجد همگر، ملک‌الشعرای دربار اتابکان فارس، و سیف فرغانی در آقسرای ترکیۀ امروزی. یادکرد افلاکی در مناقب العارفین از شعر سعدی که هنگام فوت مولانا در قونیه خوانده می‌شده است، گزارش ابن الفُوَطی در کتاب مجمع الآداب فی معجم الالقاب دربارۀ درخواست اشعار عربی سعدی در سال 660 ه.ق، استناد به اشعار سعدی در کتاب روضة الکتّاب و حدیقة الالباب، نوشتۀ ابوبکر طبیب قونیوی در سال 677 ه.ق، دوبار دعوت پادشاه هند، خان شهید (فرزند بَلبَن، فرمانروای مشهور هند در سالهای 685- 664ه.ق. مقتول به سال 684 ه.ق)، از سعدی برای رفتن به هند بنا به نوشتۀ ضیاءالدین بَرَنی در تاریخ فیروزشاهی (پایان نگارش کتاب: 758 ه.ق)، همگی ناظر به شهرت جهانی سعدی در روزگار حیات او هستند. (دکتر اکبر نحوی و دکتر محمدعلی موحد در این‌باره مقالاتی تألیف کرده‌اند.) و اما شهرت سعدی در آثار پس از درگذشت او اما قریب‌العصر با او فراوان است ازجمله نوشتۀ ابن بَطّوطه در الرّحله دربارۀ شعر سعدی که در خنسا (هانگجو)ی چین در سدۀ هشتم قمری خوانده می‌شده است، کتیبه‌های مقبره‌های متعددی در سراسر جهان از چین تا سوماترا و پاکستان و هند که اشعار سعدی بر آنها نقش بسته نیز همگی حاکی از شهرت اشعار او است.

چین در آثار سعدی به اشکال مختلف بروز و ظهور داشته است ازجمله: اشارۀ سعدی به سفرش به کاشغر (که امروزه در استان شین‌جیان چین قرار دارد و البته به قرینۀ اشارت تاریخی حکایت احتمالاً به شیوۀ مقامه‌نویسی سفری خیالی و روایتی داستانی است)، کالاهای تجاری چینی (همانند دیبای چینی و کاسه‌های چینی، که سعدی با اشاره به آن حتی کنایۀ «کاسه به چین فرستادن» -همانند زیه به کرمان فرستادن- را ساخته است)،  زیبارویان چینی (خوبرویان چین، لعبت چین، صنم چین، کنیزک چینی)، بتخانۀ چین (که به معابد بودایی چین اشاره دارد) صنم چین، بت چین، بتگر چین، بت‌پرستان چین (اشاره به بودائیان چین)، هنرهای نقاشی و مجسمه‌سازی چینیان (نقش چینی، صورت‌نگار چین، صورتگر چین)، نگارخانۀ چین (با اشاره به معابد مانوی و نیز بودایی)، نگارستان چین، رای چین، و نیز بازیهای زبانی سعدی با واژه‌های چین (با ایهام)، ختا و خطا (با جناس لفظ).

              و اما آثار سعدی به اشکال متعدد در فرهنگ چینی بروز و ظهور داشته است: از نسخه‌های خطی گلستان و اشعار او بر روی کتیبه‌های اواخر دورۀ یوان و اوایل سلسلۀ مینگ، تا شعرهای منقوش او بر روی ظروف هنری کهن چینی که در موزه‌ها نگداری می‌شود، و نیز ترجمه‌های آثار او به زبان چینی که همگی نشان‌دهندۀ میزان محبوبیت این شاعر در چین و یکی از مهمترین نشانه‌های پیوندهای عمیق و استوار فرهنگی میان مردم چین و ایران بوده است.